میلگرد در زنجیره فولاد ایران ( بخش دوم ): فناوری، صادرات و چشم‌انداز آینده
1. مقدمه: وضعیت تولید میلگرد در ایران
ایران یکی از بازیگران مهم تولید میلگرد در خاورمیانه است. ظرفیت اسمی تولید میلگرد در ایران بیش از ۲۰ میلیون تن در سال است، اما ظرفیت واقعی بسته به شرایط بازار، انرژی، و مواد اولیه متغیر است. طی سال‌های اخیر، با توسعه خطوط نورد گرم در استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی، یزد، خراسان و اصفهان، توان تولیدی کشور به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است.
بازیگران اصلی در تولید میلگرد در ایران شامل شرکت‌هایی مانند ذوب‌آهن اصفهان، فولاد خراسان، ظفر بناب، فولاد البرز ایرانیان، کویر کاشان و ده‌ها واحد متوسط و کوچک دیگر هستند. برخی از این واحدها با تکیه بر فناوری روز و خطوط نورد پیشرفته، موفق به تولید میلگرد در گریدهای متنوع و مطابق با استانداردهای داخلی و بین‌المللی شده‌اند.
تولید میلگرد در ایران عمدتاً در زنجیره پایین‌دستی صنعت فولاد و به‌ویژه پس از تولید شمش فولادی انجام می‌شود. اغلب واحدهای نورد میلگرد، شمش مورد نیاز خود را از واحدهای ذوب داخلی یا از طریق بورس کالا تأمین می‌کنند. این پیوند ساختاری میان واحدهای ذوب و نورد، نقشی حیاتی در پایداری زنجیره فولاد کشور ایفا می‌کند.
با وجود ظرفیت قابل توجه، چالش‌هایی مانند نوسان قیمت گاز طبیعی، قطعی برق در تابستان و نبود ثبات در تأمین مواد اولیه باعث کاهش بهره‌برداری از ظرفیت واقعی شده‌اند. با این حال، افزایش صادرات و توسعه پروژه‌های عمرانی داخلی، امید تازه‌ای برای پویایی این بخش ایجاد کرده‌اند.
در مجموع، تولید میلگرد در ایران یکی از مزیت‌های نسبی صنعت فولاد کشور است که با بهبود زیرساخت‌ها و سیاست‌گذاری مناسب، می‌تواند جایگاه منطقه‌ای ایران را بیش از پیش تثبیت کند.
2. بازار مصرف و تقاضای میلگرد در ایران 
بازار مصرف میلگرد در ایران تحت تأثیر مستقیم بخش‌های عمرانی، ساختمانی و صنعتی قرار دارد. میلگرد به‌عنوان اصلی‌ترین محصول نهایی فولاد ساختمانی، در اسکلت فلزی سازه‌ها، پل‌ها، تونل‌ها و پروژه‌های زیربنایی به کار می‌رود. بنابراین، هرگونه تغییر در وضعیت ساخت‌وساز، به سرعت بر سطح تقاضای میلگرد تأثیر می‌گذارد.
بیشترین مصرف میلگرد در ایران مربوط به پروژه‌های ساختمانی خصوصی و عمرانی دولتی است. دولت با اجرای طرح‌های توسعه‌ای مانند نهضت ملی مسکن، پروژه‌های راه‌سازی، خطوط مترو و سدسازی، یکی از بزرگ‌ترین محرک‌های بازار مصرف میلگرد است. در مقابل، رکود ساخت‌وساز شهری و کاهش صدور پروانه‌های ساختمانی، از دلایل افت مقطعی تقاضا در سال‌های اخیر بوده‌اند.
از سوی دیگر، پروژه‌های صنعتی مانند ساخت نیروگاه‌ها، کارخانه‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل نیز بخش قابل توجهی از مصرف داخلی را به خود اختصاص می‌دهند. در عین حال، میلگرد به‌عنوان کالایی قابل ذخیره‌سازی، همواره تحت تأثیر نوسانات فصلی، انتظارات تورمی و تحولات سیاسی نیز قرار می‌گیرد.
تقاضای میلگرد در ایران، الگوی مشخصی ندارد و نوسانات آن بیشتر از عوامل اقتصادی و تصمیمات دولتی نشأت می‌گیرد تا مکانیزم بازار آزاد. این موضوع باعث می‌شود پیش‌بینی دقیق از روند بازار دشوار باشد. همچنین، تغییرات نرخ ارز، قیمت انرژی و وضعیت بورس کالا نیز مستقیماً بر تقاضا و حجم معاملات میلگرد اثر می‌گذارد.
در مجموع، بازار مصرف میلگرد در ایران پویا اما بی‌ثبات است. تنظیم‌گری هوشمند، تحریک پروژه‌های زیرساختی، و ارائه مشوق‌های ساخت‌وساز می‌تواند این بازار را باثبات و قابل پیش‌بینی‌تر کند.
3. صادرات و واردات میلگرد ایران
صادرات میلگرد ایران یکی از ارکان مهم ارزآوری در زنجیره فولاد کشور است. با توجه به مازاد تولید داخلی نسبت به مصرف، بسیاری از کارخانه‌های نورد میلگرد، بخشی از محصولات خود را به بازارهای خارجی عرضه می‌کنند. کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان، سوریه، پاکستان و آسیای میانه از اصلی‌ترین مقاصد صادراتی میلگرد ایران هستند.
یکی از مزیت‌های صادراتی ایران، نزدیکی جغرافیایی به این بازارها و دسترسی به مسیرهای زمینی کم‌هزینه است. با این حال، موانعی مانند تحریم‌های بانکی و محدودیت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی، فرآیند صادرات میلگرد را با چالش‌هایی مواجه کرده‌اند. به‌ویژه نبود بیمه‌های بین‌المللی و سختی در تبادل مالی، باعث شده شرکت‌ها از طریق واسطه‌ها و شرکت‌های ثالث اقدام به صادرات کنند.
در مقابل، واردات میلگرد به ایران بسیار محدود و در اغلب سال‌ها نزدیک به صفر بوده است. این موضوع ناشی از خودکفایی کشور در تولید انواع میلگرد و قیمت‌گذاری رقابتی داخلی است. تنها در شرایط خاص مانند بحران مواد اولیه یا پروژه‌های خاص صنعتی، واردات در حجم محدود انجام می‌شود.
برای تقویت صادرات میلگرد، چند عامل کلیدی نقش دارد:
-
تثبیت سیاست‌های ارزی
-
کاهش بوروکراسی گمرکی
-
انعقاد توافق‌های تجاری منطقه‌ای
-
حمایت دیپلماتیک از شرکت‌های صادرکننده
در نهایت، صادرات میلگرد نه‌تنها به افزایش ظرفیت تولید و اشتغال کمک می‌کند، بلکه به ارتقاء برند فولاد ایران در بازارهای جهانی می‌انجامد. با دیپلماسی صنعتی هدفمند، می‌توان بازارهای جدیدی را در آفریقا، آسیای جنوبی و حتی اروپا هدف قرار داد.
4. چالش‌های زیست‌محیطی و مصرف انرژی در تولید میلگرد
تولید میلگرد در ایران اگرچه صنعتی حیاتی است، اما با چالش‌های مهم زیست‌محیطی و انرژی‌بر بودن همراه است. فرایند نورد گرم که برای تولید میلگرد به‌کار می‌رود، نیازمند دمای بالا و مصرف قابل‌توجه انرژی الکتریکی و حرارتی است. این موضوع، میلگرد را به یکی از محصولات پرمصرف در زنجیره فولاد تبدیل کرده است.
در کنار مصرف انرژی، انتشار گازهای گلخانه‌ای یکی دیگر از چالش‌های زیست‌محیطی تولید میلگرد است. واحدهای تولیدی در صورت عدم استفاده از سیستم‌های کنترل آلاینده، ذرات معلق، دی‌اکسید گوگرد و اکسیدهای نیتروژن را وارد جو می‌کنند که اثرات منفی بر سلامت محیط و ساکنان مناطق صنعتی دارد.
با این حال، راه‌حل‌هایی برای کاهش اثرات زیست‌محیطی در دسترس است:
-
بازیافت ضایعات فولادی و جایگزینی آن‌ها به‌جای سنگ‌آهن
-
استفاده از فناوری‌های نورد کم‌مصرف (Low Energy Rolling)
-
نصب سیستم‌های بازیابی حرارت (WHR)
-
استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در واحدهای بزرگ صنعتی
در ایران برخی شرکت‌های پیشرو مانند فولاد امیرکبیر و فولاد آذربایجان، اقداماتی در جهت کاهش مصرف انرژی و آلودگی انجام داده‌اند. با این حال، نبود مشوق‌های دولتی، قیمت‌گذاری دستوری انرژی، و هزینه بالای فناوری‌های پاک، مانع گسترش این اقدامات در سطح ملی شده است.
در بلندمدت، اگر صنعت میلگرد ایران قصد رقابت جهانی دارد، چاره‌ای جز رعایت الزامات محیط‌زیستی نخواهد داشت. در آینده، خریداران خارجی به‌خصوص در اروپا، فقط از تولیدکنندگانی خرید خواهند کرد که گواهی‌نامه‌های سبز (Green Certificates) داشته باشند.
5. نوآوری و فناوری‌های نوین در صنعت میلگرد 
صنعت میلگرد در ایران طی دهه گذشته شاهد ورود تدریجی فناوری‌های نوین بوده است. هرچند هنوز بخشی از واحدهای نورد با تجهیزات سنتی فعالیت می‌کنند، اما برخی شرکت‌های پیشرو در حال حرکت به‌سمت نوسازی کامل خطوط تولید هستند. هدف اصلی این نوسازی، افزایش بهره‌وری، کاهش مصرف انرژی، بهبود کیفیت محصول، و دستیابی به استانداردهای بین‌المللی است.
فناوری‌هایی که امروز در خطوط تولید میلگرد مورد استفاده قرار می‌گیرند، شامل موارد زیر هستند:
-
سیستم‌های خنک‌کاری ترمومکانیکی (TMT): این فناوری باعث تولید میلگرد با مقاومت بالا و مصرف کمتر آلیاژ می‌شود.
-
کنترل خودکار ضخامت و قطر میلگرد (Automatic Gauge Control): برای افزایش دقت در محصول نهایی
-
سیستم‌های بازیابی حرارت و بهینه‌سازی انرژی (WHR): برای کاهش تلفات گرمایی
-
نورد پیوسته (Continuous Rolling): برای افزایش سرعت تولید و کاهش توقف خطوط
در ایران شرکت‌هایی مانند ظفر بناب، فولاد البرز، و فولاد خراسان، موفق به به‌کارگیری بخشی از این فناوری‌ها شده‌اند. توسعه نورد ظفر بناب یکی از مثال‌های موفق استفاده از تکنولوژی روز و طراحی و راه‌اندازی داخلی سیستم نورد است.
در کنار سخت‌افزار، نرم‌افزارهای مدیریت هوشمند تولید (MES) نیز نقش فزاینده‌ای در صنعت میلگرد پیدا کرده‌اند. این سیستم‌ها با رصد لحظه‌ای مصرف انرژی، دمای کوره‌ها، و کنترل کیفیت، به تولید کارآمدتر و دقیق‌تر کمک می‌کنند.
در آینده، رقابت در بازار میلگرد نه فقط بر سر قیمت، بلکه بر سر کیفیت، تنوع محصول و کارایی خط تولید خواهد بود. سرمایه‌گذاری در فناوری، دیگر گزینه نیست — بلکه ضرورت بقا در بازار داخلی و خارجی است.
6. آینده بازار میلگرد ایران
آینده بازار میلگرد ایران تحت تأثیر سه عامل کلیدی شکل می‌گیرد: سیاست‌گذاری دولت، وضعیت پروژه‌های عمرانی، و تحولات منطقه‌ای. در شرایطی که اقتصاد ایران با نوسانات متعدد روبه‌رو است، چشم‌انداز این بازار وابسته به ثبات در تصمیمات اقتصادی و حمایت از تولید داخلی خواهد بود.
برنامه‌های توسعه‌ای مانند نهضت ملی مسکن، پروژه‌های بزرگ نفت و گاز، و بازسازی زیرساخت‌ها، در صورت اجرا، می‌توانند محرک‌های اصلی رشد تقاضا برای میلگرد باشند. از سوی دیگر، صادرات میلگرد، در صورتی که با حذف موانع ارزی و لجستیکی همراه شود، می‌تواند ظرفیت مازاد تولید را به سود تبدیل کند.
با توجه به ظرفیت بالا و پتانسیل فنی موجود، ایران این امکان را دارد که به هاب صادرات میلگرد در منطقه تبدیل شود. اما برای رسیدن به این هدف، چالش‌هایی چون قیمت‌گذاری دستوری، کمبود انرژی، و نبود مشوق صادراتی باید برطرف شوند.
از نظر فنی، بازار به‌سمت تنوع گرید، سبک‌سازی، و سازگاری با استانداردهای بین‌المللی حرکت می‌کند. واحدهایی که میلگرد با استحکام بالا و ویژگی‌های ضد زلزله تولید می‌کنند، در آینده مزیت رقابتی خواهند داشت.
تحولات ژئوپلیتیکی نیز بی‌تأثیر نیست. تنش‌های منطقه‌ای، مانند حملات نظامی یا تحریم‌های جدید، ممکن است بر زنجیره تأمین و هزینه‌های تولید اثر بگذارد. در چنین شرایطی، حفظ تولید و جلوگیری از رکود در بازار داخلی باید اولویت باشد.
در نهایت، چشم‌انداز صنعت میلگرد ایران روشن است — به شرط آنکه سیاست‌گذاری منسجم، نوسازی صنعتی، و حمایت از صادرات به‌درستی اجرا شوند.
7. نقش میلگرد در تاب‌آوری اقتصادی زنجیره فولاد
میلگرد در زنجیره فولاد ایران نه‌تنها محصولی نهایی بلکه عنصر حیاتی برای پایداری اقتصادی این صنعت است. از آنجا که میلگرد بیشترین حجم مصرف را در ساخت‌وساز دارد، ثبات در تولید و عرضه آن نقش مستقیمی در توازن اقتصادی کل زنجیره فولاد ایفا می‌کند.
وقتی بازار میلگرد دچار رکود یا اختلال می‌شود، این وضعیت به‌سرعت به واحدهای بالادستی مانند ذوب و احیای مستقیم منتقل می‌شود. کاهش سفارش‌ها به کارخانه‌های نورد، باعث کاهش تقاضای شمش، کاهش نرخ بهره‌برداری، و افت درآمد کل زنجیره خواهد شد.
از سوی دیگر، تاب‌آوری اقتصادی صنعت فولاد وابسته به توان بخش نهایی یعنی تولیدکنندگان میلگرد است که در خط مقدم تعامل با بازار داخلی و صادراتی قرار دارند. در شرایطی مانند بحران‌های اقتصادی، تحریم‌ها یا حتی تنش‌های نظامی، حفظ پویایی و فعالیت واحدهای نورد نقش تعیین‌کننده در جلوگیری از تعطیلی سایر حلقه‌ها دارد.
میلگرد به‌دلیل قابلیت انبارش، بازار دائمی، و انعطاف در صادرات، یکی از ابزارهای مهم حفظ پایداری اقتصادی در شرایط غیرعادی است. حتی در بحران‌های منطقه‌ای اخیر، فعال بودن بازار میلگرد باعث شده تولیدکنندگان شمش یا آهن‌اسفنج نیز به فعالیت خود ادامه دهند.
همچنین، ایجاد ارزش افزوده در زنجیره از طریق میلگرد، اشتغال‌زایی مستقیم و غیرمستقیم، و کمک به تثبیت نرخ ارز (از طریق صادرات) از دیگر نقش‌های اقتصادی این محصول است.
در نتیجه، برای تاب‌آوری صنعت فولاد، باید زنجیره را از پایین‌ترین سطح — یعنی میلگرد — تقویت و حمایت کرد؛ نه فقط با سیاست‌های کلان، بلکه با تسهیل مقررات، کاهش ریسک بازار و تضمین تقاضای پایدار.
8. جمع‌بندی و پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت صنعت میلگرد در ایران
صنعت میلگرد در زنجیره فولاد ایران نقش کلیدی در اشتغال، ساخت‌وساز، ارزآوری و ثبات زنجیره تولید دارد. در این مقاله بررسی کردیم که چگونه این صنعت از نظر ظرفیت تولید، صادرات، فناوری، و تأثیرات اقتصادی در نقطه‌ای حساس ایستاده است. حال زمان آن رسیده که با نگاهی آینده‌نگر، برای تقویت این حوزه پیشنهاداتی ارائه شود.
پیشنهادهای کلیدی برای بهبود وضعیت صنعت میلگرد ایران:
-
اصلاح سیاست‌های قیمت‌گذاری: حذف دستوری بودن قیمت‌ها و تنظیم عرضه و تقاضا در بستر بورس کالا می‌تواند رقابت سالم و شفافیت ایجاد کند.
-
توسعه صادرات میلگرد: از طریق تسهیل مسائل ارزی، حمل‌ونقل و بیمه صادراتی، امکان گسترش بازارهای جدید فراهم می‌شود.
-
نوسازی خطوط تولید: با سرمایه‌گذاری داخلی یا خارجی، باید خطوط فرسوده نورد جای خود را به فناوری‌های کم‌مصرف و باکیفیت بدهند.
-
توسعه آموزش نیروی انسانی متخصص: برای بهره‌برداری کامل از فناوری‌های جدید و افزایش بهره‌وری، آموزش مستمر در همه سطوح لازم است.
-
پشتیبانی در شرایط بحرانی: در مواجهه با تحریم‌ها، قطعی انرژی یا تنش‌های منطقه‌ای، صنعت نباید متوقف شود. تدوین سناریوهای پدافندی و تخصیص منابع حمایتی در شرایط حساس حیاتی است.
-
حمایت از نوآوری و تولید گریدهای جدید: تولید میلگردهای مقاوم در برابر زلزله یا مناسب برای پروژه‌های خاص، ارزش افزوده بالایی دارد.
در پایان باید گفت، اگرچه چالش‌ها در صنعت میلگرد ایران جدی هستند، اما فرصت‌ها نیز کم نیستند. با سیاست‌گذاری هوشمندانه و مشارکت فعال بخش خصوصی، می‌توان میلگرد را به پیشران واقعی زنجیره فولاد و اقتصاد ملی تبدیل کرد.
